सत्यतथ्य घटनाहरूमा आधारित रही सञ्चारमाध्यमबाट आम नागरिकलाई जानकारी गराउनु नै पत्रकारिता हो । पत्रकारिता घटनाहरुको अनुसन्धान विवरणलाई विभिन्न शैलीबाट गरिने सङ्कलन, लेखन, सम्पादन, सरलीकरण र प्रस्तुतीकरण पनि हो । पत्रकारिताको मूल्य–मान्यता भनेकै सत्यतथ्य सूचना सम्प्रेषण गर्नु हो । तथापि पछिल्लो चरण पत्रकारिताप्रतिको विश्वास गुम्दै गएको छ भने मूलधारका सञ्चारमाध्यम नै सङ्कटमा परिरहेका छन् । नयाँनयाँ प्रविधि र सामाजिक सञ्जालका कारण पनि मूलधारको पत्रकारितामाथि प्रश्न उठिरहेका छन् । पत्रकारिताको पछिल्लो चासो र चिन्ताको विषय पनि यही हो । पत्रकारिताप्रतिको विश्वासलाई जीवन्त राख्न पत्रकार, सञ्चार गृह स्वयं पनि सच्चिन तयार हुनुपर्नेछ । पत्रकारिताको अवस्था, चुनौती र सम्भावनाका विषयमा सुक्ष्म वहस र विश्लेषणसहित अघि बढ्नु पर्ने आवश्यकता छ ।
पत्रकारिताको अवस्था
पत्रकारिताको बिकास र दायरा बढेसँगै समस्या र चुनौती पनि बढेका छन् । समयक्रमसँगै नेपालमा अनलाइन, एफएम रेडियो, टेलिभिजन खुल्ने क्रम रोकिएको छैन । अहिले करिव नौ हजारजति सञ्चार गृह छन् । मूलधारको मिडिया अहिले निकै अप्ठ्यारो अवस्थामा छ । सूचना प्रविधिको बिकास र सोसल साइटले फड्को मार्दा परम्परागत पत्रकारिता भने कमजोर बन्दै गएको स्थिति छ । प्रविधिको विकास र यसको अनेकन प्रयोगले पत्रकारिताको स्वरुप पनि परिवर्तन हुँदैछ ।
सञ्चारमाध्यम भन्दा डिजिटल मिडिया अर्थात न्यू मिडियाका विभिन्न माध्यम सशक्त र प्रभावकारी देखिदैछन् । ट्विटर, फेसबुक, टिकटक, युट्युबजस्ता सामाजिक सञ्जालले नागरिक पत्रकारिताको काम गरिरहेका छन् । अनलाइन, पत्रिका, टेलिभिजन र रेडियोको सूचनाको स्रोत समेत यिनै सामाजिक सञ्जाल बनिरहेका छन् । अधिकांश पत्रकारहरु त्यसमै निर्भर हुनुपर्ने अवस्था सिर्जना हुँदैछ ।
दैनिक पत्रिका, टिभी र रेडियोको विज्ञापन ह्वात्तै घटेको छ । पत्रकारहरु पनि खासमा पत्रकारभन्दा बढ्ता राजनीतिक दलका कार्यकर्ता जस्ता देखिदै गएपछि थप चुनौती सिर्जना भइरहेको छ । राजनीतिक आस्थाका आधारमा सञ्चारमाध्यम सञ्चालन गर्ने प्रवृत्ति हावी छ । प्रायः नेता र तिनका निकटका व्यक्ति नै कुनै न कुनै सञ्चारमाध्यममा छन् । न्यूयोर्क टाइम्ससँग आवद्ध पत्रकार एएम रोजेन्वले राजनीतिक आस्थाबारे भनेका छन्– पत्रकारहरुले मतदान गर्नुबाहेक अन्य कुनै किसिमको राजनीतिक क्रियाकलापमा लाग्नु हँुदैन । यो पत्रकार भएवापत हामीले तिर्नु पर्ने मूल्य हो । तर यहाँ अधिकांश पत्रकार दलगत विचारबाट प्रभावित भइरहेका छन् । पत्रकार नै दलीय रुपमा विभाजन भएपछि आमनागरिकले के आशा र विश्वास गर्छन् ?
पत्रकारिताको आडमा पत्रकारहरु अन्य पेशा, व्यवसाय र कारोवारमा पनि संलग्न छन् । पत्रकारले निर्वाह गर्ने दोहारो चरित्र कारण पनि समस्या र जोखिम बढिरहेको छ । विज्ञापनलाई समाचार र समाचारलाई विज्ञापनको स्रोत बनाउने प्रवृत्ति पनि व्याप्त छ । गरिव, निमुखा, पछाडि पारिएका जनताको आवाज सहजैै बाहिर आइरहेको छैन ।
कोभिड महामारीपछिको आर्थिक मन्दीले सञ्चारमाध्यमहरु धराशायी भएका छन् । कयौं पत्रकारहरु पेशाबाट विमुख हुनु परिरहेको छ । राज्यको श्रम कानून नमान्ने, पारदर्शी नहुने, श्रमिकलाई काम गरेको पारिश्रमिकसमेत समयमा नदिने समस्या सञ्चारमाध्यममा वर्षौंदेखि कायमै छ । यो स्थितिमा राज्यको चौथो अंग भएर वाचडगको भूमिका कसरी निर्वाह हुन्छ ?
मिडिया क्षेत्रलाई उद्योगको मान्यता दिने भनिएपनि व्यवहारतः त्यो देखिदैन । स्थानीय तहमा भएका भ्रष्टाचार र सुशासनका विषय घनिभूत ढङ्गले उठ्न सकेका छैनन् । खास गरेर स्थानीय तहमा डकुमेन्ट्री, प्रोफाइल, तालिम, संस्थागत सहयोगको नाममा प्रशस्तै मात्रामा मिडियामा लगानी भएको छ । तथापि त्यसको सदुपयोग र प्रभावकारितामा भने प्रश्न गर्न थालिएको छ । पत्रकारहरुको पेशागत सुरक्षा हुन नसक्नुले पनि धेरै खाले समस्या निम्त्याइरहेको छ । व्यवसाय र रोजगारीको सुनिश्चितताका लागि कहीं कतैबाट पहल पनि भएको छैन । व्यवस्था परिवर्तन भयो, तर पत्रकारिताको अवस्था परिवर्तन भइरहेको छैन ।
चुनौती
पत्रकार र पत्रकारिताका चुनौती बढदै गएका छन् । विशेषतः परम्परागत पत्रकारिताको अस्तित्वमाथि चुनौती थपिएका छन् । धेरैजसो चुनौती स्वयं पत्रकारद्वारा नै सिर्जित छन् भने कतीपय राजनीतिकलगायतका कारणले पनि सिर्जित छन् । अहिले पत्रकारले समाचार लेखेबापत, पत्रकारिता गरेबापतभन्दा पनि सामाजिक सञ्जालमा राख्ने स्टाटस, उसको स्रोतसँगको सम्बन्ध (नाजायज), आचरण र व्यवहारलगायतका कारणले जोखिम र असुरक्षा बढाइरहेको छ ।
पत्रकारहरुको भौतिक तथा पेशागत सुरक्षा नै अहिलेको मुख्य चुनौती हो । पत्रकारहरुको सुरक्षा, हक अधिकार, प्रवद्र्धन तथा संरक्षण गर्नु राज्यको पहिलो कर्तव्य पनि हो, तर राज्य त्यो कर्तव्यबाट विमुख छ । श्रम गरेवापतको पारिश्रमिक सञ्चारमाध्यमबाट नपाइरहेको स्थिति छ । अहिले हरेक व्यक्ति तत्काल सूचना प्राप्त गर्न सक्ने र प्रवाह गर्ने भएपछि पत्रकारिता पनि भीडको पछिपछि दौडिन थालेको छ ।
पत्रकारहरु पनि के सही, के गलत, त्यसमा सोच्ने र निर्णय गर्ने फुर्सदमा देखिन्नन् । समाजमा भैरहेका घटना, कानूनको पालना र सामाजिक मूल्य–मान्यतालाई कसैले ख्याल गरेको देखिन्न । ‘मिस इन्फर्मेसन’ विष बनेर फैलँदैछ । युट्युबका नाममा हुने यस्ता गतिविधि मूलधारका सञ्चारमाध्यमका लागि अर्को चुनौती हुन् ।
च्याट जिपिटी पनि अहिले चर्चामा छ । यसले मान्छेको काम खोसिरहेको देखिँदैछ । आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स अर्थात कृत्रिम बौद्धिकताले अब मानिसलाई बेरोजगार बनाउँदैछ । ट्विटर, फेसबुक, टिकटक, युट्युबजस्ता सामाजिक सञ्जालले नागरिक पत्रकारिताको काम गरिरहेका छन् । यो चुनौतीको सामना पत्रकारिताले कसरी गर्ने ? डिजिटल मिडिया वा सामाजिक सञ्जालबाटै विषयवस्तु सार्वजनिक हुने र जनमत निर्माण हुन थालको छ । मूलधारका मिडियाले दर्शक/स्रोता र पाठकलाई कसरी विश्वासलाग्दो समाचार पस्कने भन्ने चुनौती छ ।
सामाजिक सञ्जालका सामग्रीलाई नै समाचार मान्ने प्रवृतिको विकास हुनु पनि एक खालको चुनौती हो । पत्रकारले पनि समाचारभन्दा पहिले स्टाटस (सूचना) लेख्न थालेपछि अनेकन विवाद र प्रश्न आउन थालेका छन् । पत्रकारितामा अत्याधुनिक प्रविधिको दुरुपयोग एकातिर भइरहेको छ भने अर्कोतिर नयाँ सञ्चार उपकरण र माध्यमको प्रयोगमार्फत पत्रकारिता गरिनुपर्ने आवश्यकता पनि बोध गरिंदैछ ।
पत्रकारमाथि अनेकन चुनौती र जोखिम कायमै छन् । पत्रकार, मिडियालगायत कसैप्रति पनि असहमति जनाउने, आपत्ति प्रकट गर्ने, गुनासो पोख्ने अधिकार सबैलाई सुरक्षित छ । तर त्यसका लागि केही विधि र प्रक्रिया पूरा गर्न जरुरी छ । सार्वजनिक समाचार/विचारप्रति चित्त नबुझे खण्डन गर्ने (स्पष्टोक्ति), पे्रस काउन्सिल, न्यायालयलगायतमा मुद्धा हाल्ने, पत्रकार सम्मेलन, अन्तरक्रिया, वहस, छलफलमार्फत निकास खोज्ने, पत्रकार महासङ्घलगायतका सङ्घ सङ्गठनसँग पनि आवश्यक सरसल्लाह र सहयोग लिने आदि धेरै विकल्प/माध्यमको खोजी गर्न सकिन्छ । तर यहाँ त्यसो भएको पाइदैन ।
त्यसो नहुनु पनि एक खाले खतरा र चुनौती हो । सत्य तथ्य सूचना प्रवाहमा बेवास्ता, प्रयाप्त सीप/दक्षता र खुवि नहुनु, पर्चाकारिता र पार्टीकारिताले स्थान पाउनु, सीप अभिवृद्धिका लागि सञ्चार गृहले ध्यान नदिनु, स्वतन्त्र ढङ्गले काम गर्ने वातावरण नहुनु, बढ्दो दण्डहिनता, भौतिक तथा व्यावसायिक असुरक्षा सञ्चारकर्मीका मुख्य समस्या/चुनौतीका रुपमा देखिएका छन् । व्यक्ति, समूह वा संस्था विशेषका उपयोगी साधन या भरिया(पत्रकार) त भइरहेका छैनौं ? यो पनि सोच्ने बेला भएको छ । व्यवसायिक र मर्यादित पत्रकारिताबारे बहस र छलफल गरेर नथाक्ने नेपाली सञ्चार क्षेत्रमा आचारसंहिता उल्लङ्घन अर्को पेचिलो विषय हो । पत्रकारितालाई मर्यादित र व्यवसायिक बनाउने मुख्य दायित्व पत्रकारहरुकै हो ।
पत्रकार र पत्रकारिताको विकास र प्रवद्र्धन गर्ने मुख्य दायित्व सरकारकै हो तर उसका गतिविधिले प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता नियन्त्रण गर्ने सोंचमा रहेको हो की भन्ने महसुस गराउँछ । पत्रकार र पत्रकारितासँग सम्बद्ध संयन्त्र, कार्यालय सङ्घीय संरचनाअनुसार विकेन्द्रीकरण हुनु पर्ने, सञ्चार विधेयक, आवश्यक कानून, नीति निर्माणमा अग्रसरता देखाइनु पर्ने हो, तर अपेक्षित त्यो भएकोे पाइँदैन ।
विगतमा पत्रकारको न्याय र प्रेस तथा वाक स्वतन्त्रताको सन्दर्भमा एउटै सरकारसँग माग राख्दा हुन्थ्यो तर अहिले सात प्रदेश सरकार र ७५३ स्थानीय सरकारहरुसँग पत्रकार लड्नुपर्ने र भिड्नु पर्ने अवस्था छ । स्थानीय तह आफ्नो प्रतिकूल समाचार आएमा पत्रिका र एफएमलाई अङ्कुश लगाउने गरी कानुन बनाउन तम्तयार छन् । सञ्चारमैत्री कानून बनाउन तथा सहज वातावरण बनाउन स्वयं सञ्चारकर्मी र सञ्चार सङ्गठनको अगुवाइ जरुरी छ ।
सम्भावना
जहाँ समस्या र चुनौती छ, त्यहीं सम्भावना पनि रहन्छ । पत्रकारितामा निराशा छाएको छ तर आशा मरिसकेको छैन । सूचना लिने र दिने सञ्चारमाध्यम फरक भएका हुन् । सञ्चारमाध्यमका स्वरुप परिवर्तन भएका हुन् । सञ्चारको शैली, प्रस्तुति फेरिएको हो । त्यसका लागि पत्रकारहरुले पनि आफूलाई सच्याउन र अपडेट गर्न जरुरी छ । पछिल्लो चरण नयाँ प्रविधिको उच्चतम प्रयोग गर्न पाउनु पनि एक अवसर र सम्भावना हो । प्रविधिको सिकाइलाई पेशामा रुपान्तरण गर्न सकिने अवसरहरु पनि उत्तिकै छन् तथापि, त्यसका लागि इच्छाशक्ति हुन जरुरी छ, चुनौती सामना गर्न तयार हुनुपर्छ । पत्रकारितामा पढेलेखेका पत्रकारहरुको प्रवेश हुनु पनि सुखद पक्ष हो ।
पत्रकारितामा आउने नयाँ पुस्ता अब प्राविधिक रुपमा पनि सक्षम देखिदै छन् । सञ्चार गृहमा हाउसमा सैद्धान्तिक ज्ञानसँगै प्राविधिक पक्ष बुझेको सम्पादकको प्रवेश हुँदैछ । परम्परागत पत्रकारितालाई अहिले नयाँ प्रविधिसँग जोड्न पनि सहज छ । अब डिजिटल मार्केटिङ गर्न पनि सहज हुँदैछ । सञ्चारमाध्यमले घटना, विषय र प्रस्तुतिलाई नयाँ स्वरुपमा पस्किन पनि सहज छ, तर जनरुची, सार्वजनिक सरोकार र विश्वासलाग्दा विषय हुनुपर्यो । पछिल्लो समय विधागत पत्रकारिताको विकास हुनु पनि सुखद कुरा हो । पत्रकारहरुलाई डिजीटल मीडिया, नयाँ प्रविधिको प्रयोग लगायतका क्षमता अभिवृद्धि गर्ने खालका तालिम लिन पनि पहिलेजस्तो चुनौती छैन ।
पछिल्लो चरण नेपाल पत्रकार महासङ्घले थालेको पत्रकार शुद्धीकरणको अभियानले पनि स्वच्छ, गुणस्तरीय र विश्वसनिय पत्रकारिता गर्न मद्दत पुर्याउने छ । पछिल्लो समय सञ्चारकर्मी र सञ्चारमाध्यमको विकासका लागि तीनै तहका सरकार कानून, निति निर्माणमा पनि सक्रिय हुँदैछन् । यसलाई व्यवस्थित गर्न सकिए पत्रकारिताले नयाँ उचाई लिने छ । सूचनालाई पहुँचसँग, पहुँचलाई विकाससँग, विकासलाई जनताको समृद्धिसँग गाँस्ने मूल आधार बनाउने गरी पत्रकारितालाई नयाँ ढङ्गले अघि बढाउनुपर्छ । लोकतन्त्र, समाज रुपान्तरणका पक्षमा पत्रकारहरुले विगतमा जुन आवाज उठाए, त्यो विरासतलाई कायम राख्नुपर्ने दायित्व छ ।
पत्रकारहरुको पेशागत सुरक्षाको सुनिश्चिततासँगै व्यावसायिक दक्षता अभिवृद्धि, सञ्चारगृहको संस्थागत बिकास एवं सञ्चारमैत्री वातावरण बनाइनुपर्ने आवश्यकता छ । स्थानीय सञ्चारमाध्यम नै आमजनताको पहिलो र प्रभावकारी माध्यम भएकाले स्थानीय सरकारले तिनको स्थायित्व र प्रभावकारी सञ्चालनका लागि आवश्यक पहलकदमी लिनुपर्छ । पत्रकारितामा समस्या र चुनौती छन् भनेर चुप लागेर कहीं पनि पुगिंदैन, सम्भावनाको खोजीमा लाग्नुको विकल्प छैन । (लेखक नेपालगञ्जमा क्रियाशील पत्रकार हुन्)
